نمادها و نشان های هنر ایران باستان
مقدمه
نگاهی اجمالی به هنر ایران باستان نشان می دهد که نقوش دوران کهن، برگرفته از آیین ها، باورها و رسومی است که در طی قرون متمادی ویژگی های منحصر به فرد خویش را حفظ کرده است. اگر رجعت به گذشته و اخذ آنچه با فرهنگ و شرایط امروزی سازگار است، مطابق با اصول انجام پذیرد، آنگاه گنجینه ی عظیمی از آثار ناشناخته ی فرهنگ و تمدن ایران آشکار می گردد که نه تنها در تقویت هنر بومی مؤثر خواهد بود، بلکه نیازهای جامعه ی هنری امروز را برآورده ساخته و حتی می توان به رواج آن در میان سایر ملل نیز امید داشت. در این بین، آنچه اهمیت دارد استفاده و کاربرد آگاهانه ی این ذخایر است، چرا که در غیر این صورت صدمات جبران ناپذیری به پیکره ی آن وارد خواهد شد.
شاخه های جدید هنری چون طراحی صنعتی، سینما، عکاسی، گرافیک و انیمیشن، اگرچه ریشه در غرب دارند، اما این نمی تواند جوایز تقلید صرف از الگوهای غربی باشد. گرافیک از جمله رشته های هنری است که نقش مهمی در ارتباط میا ن دنیای هنر و توده ی مردم دارد. امروزه اهمیت گرافیک در رشد، توسعه و اطلاع رسانی مؤثر به جامعه ، درحدی است که از میان تبلیغات محیطی و فضای گرافیکی موجود می توان به خصوصیات جامعه پی برد. از این رو هنرمندان ایرانی در طی سال های اخیر با الهام از نقوش و هنر اصیل ایرانی دریافته اند که می توان با تلفیق گرافیک و هنر بومی به زبان جدیدی دست یافت که این زبان به شناسنامه ی آثار ایرانی تبدیل شود.اگر نقوش به عنوان یکی از منابع مهم طراحان نشانه ( آرم و لوگو ) در نظر گرفته شود، می توان نقوش ایرانی را از حیث زیبایی، سادگی و مفاهیم عمیق درنوع خود منحصر به فرد دانست. ارتباط تنگاتنگ انسان و طبیعت در عهد کهن و دقت و موشکافی در محیط زندگی، موجب شکل گیری نقوش متنوع انسانی، گیاهی، جانوری و هندسی گردیده که هر کدام حاوی معانی خاص و ژرفی از فرهنگ زمانه ی خویش هستند. این مقاله سعی دارد به بررسی نشان های ایرانی و چگونگی استفاده ی طراحان از آن نمادها بپردازد.
آسیب شناسی طراحی نشان
آنچه درنگاه اول طراحی نشان ایرانی را آسیب پذیر نشان می دهد، بیشتر معلول موارد زیر است:
نگاهی گذرا به نشان های طراحی شده مؤید این است که گرافیست ها به دوران خاصی از هنر ایران توجه داشته اند و اکثر نشان های طراحی شده از یک بازه ی زمانی خاص اقتباس گردیده اند. این امر اگرچه مذموم نیست و هنرمندان در انتخاب خویش آزادند، اما موجب شده تا نقوش متنوعی که از سایر دوره های تاریخی وجود دارد به بوته ی فراموشی سپرده شده و در نتیجه در ایجاد پل ارتباطی میان گرافیک و جامعه تنها بخش خاصی منتقل شده و سایر نقش ها از خاطره ی ذهنی پاک شود.
آسیب دیگری که خطری جدی محسوب می شود رویکرد صرف فرمالیستی به نقوش است. این امر نیز به تنهایی محل ایراد نیست، اما آنچه مأیوس کننده است، القای مفاهیم و باورهایی است که نه تنها با روح نقوش سازگار نیست، بلکه موجب تحمیل معانی جعلی و نادرست به مخاطب می شود. در ذیل به نشان های مطرحی که با توجه به نقوش پیش از اسلام طراحی شده و آنچه که در گرافیک محیطی معاصر شهر تهران رخ داده، اشاره می شود.
نقوش پیش از اسلام به دو دوره ی اصلیِ پیش از تاریخ و دوران تاریخی تقسیم می شود.
1 . نقوش پیش از تاریخ
از ویژگی های مهم این نقوش می توان به سادگی محض آن ها اشاره نمودکه گمان می رود تنها ناشی از خام دستی و ناتوانی خالقان آن آثار نبوده است، بلکه خاستگاهش در جهان بینی و نحوه ی تفکر آن ها به زندگی روزمره بوده است.
در مورد تفسیر این نقوش نیز علاوه بر اسطوره می باید به برداشت ها و استنباط های شخصی بشر آن دوران از طبیعت و محیط زندگی اش توجه کرد. از این دوران نقوش متعددی به جای مانده که کثرت آن ها نشان از نوع برداشت های انسان باستان داشته و مهم تغییرات و تکامل این نقوش در دوره های زمانی مختلف است. برای مثال نقوشی که در تپه های باستانی شمال فلات ایران کشف شده، به نسبت جنوب تغییرات قابل ملاحظه ای یافته است. ( تصویرهای 1 تا 3 )
تصویر 1 : نقش بز،ریاضی،1375،ص 86
تصویر 2 : نقش بز،علیزاده،1383،ص 8
تصویر 3 : نشان بنگاه ترجمه و نشر کتاب
استفاده از نقوش حیوانی، بدون توجه به مفاهیم اسطوره ای ـ آیینی وتنها به دلیل زیبایی های فرمی آن ها صورت پذیرفته است. برای نمونه شاخ های بلند در دوران کهن نماد زایش و باروری بوده، اما تغییراتی که در نشان (آرم ) داده شده به سادگی و با حفظ هویت نقوش اصلی انجام پذیرفته است. ( تصویرهای 4 و 5 )
همچنین می توان به نقش اسب که به همراه سایر چهارپایان، مرکب محبوب اقوام آریایی بوده، اشاره کرد. نقش اسب در مناطق مختلف چون مارلیک، ایلام و ... به تصویر کشیده شده است، اما نشان بانک صادرات فرم ساده ای می باشد که با نقوش دوره ی هخامنشی قابل مقایسه است.
تصویر 4 : نقش اسب بال دار در منسوجات ساسانی، ریاضی، 1382، ص 312
تصویر 5 : نشان سابق بانک صادرات ایران
http://www.persianGFX.com
آخرین ویرایش:
